İsmi pek bilinmeyen Türk topluluklarından biri olan Nogaylar hakkında bilgiler yazımızda. Nogaylar, tarihsel olarak Orta Asya’nın steplerinde ve Kafkasya’nın bazı bölgelerinde yaşayan bir Türk halkıdır. Adlarını, büyük olasılıkla “Nogay” veya “Noğay” adlı bir lider veya hükümdardan almış olabilirler, ancak kesin kökenleri hakkında farklı teoriler bulunmaktadır.
Nogaylar Kimlerdir?
Tüm Orta Asya’yı hâkimiyeti altına alan Cengiz Han’ın Türk Dünyası’nı önemli bir ölçüde tek buyruk altında topladığı bilinen bir gerçektir. Ancak Cengiz’in ölümünden sonra Moğol Devleti bölünmüş ve dört yeni devlet yapısı ortaya çıkmıştır. İşte bu devletlerden birisi de hiç şüphesiz devletin kuzey topraklarını, Kafkaslar ve Rus bölgelerini elinde tutan Altınorda Devleti’dir.
Altınorda Devleti içinde yaşayan ve aslen Dest-i Kıpçak’a mensup olan bu Türkler, Kırım Bölgesi’nde ve Altınorda hakimiyetinde yaşamışlar ve Altınorda Hükümdarı Berke Han’ın başkomutanı Nogay Han’a tâbi oldukları için bu isimle anılmışlardır. Yani tıpkı Osman Gazi’ye tabi olanların Osmanlı diye anılması gibi bir durum söz konusudur.
Nogay Urugları
Bilindiği üzere Türkler’de boylar urugların (sülalelerin) birleşimiyle oluşmuşlardır ki Nogaylar’ın da 7 urugdan oluştukları bilinmektedir. Bunlar, Şırın, Arın, Kıpçak, Argın, Alçın, Katay ve Mangıt Uruglarıdır ki, bunların bir kısmı Kırım’da bir kısmı da İdil boylarında yer almıştır.
Edige destanı
Kazak Türkleri efsanelerinde kökenlerini Nogaylara ve Özbeklere dayandırır. Karakalpaklar 15. asırda Volga’dan Aral’ın güneyine gelmiş bir Nogay topluluğudur. Kırım Tatarlarının askerî gücünün bir kısmını asırlar boyunca Nogaylar oluşturmuştur.
Nogay Han’ın ölümünden (1299) sonra başlamak üzere çeşitli dönemlerde de göç vermiştir. Bu göçlerin en büyüğü, Osmanlı-Rus Savaşından sonra 1860 yılında 180 bin Nogay’ın göç etmesidir.
Yüzyıllar boyunca bu bölgeyi kendilerine mesken tutan Nogaylar, sayıları az oluğu için genellikle başka devletlerin hâkimiyetleri altında yaşamışlar ancak 1426’da Edige Bey’in oğlu Nureddin Bey zamanında bir hanlık kurmuşlardır. Yaklaşık 150 yıl boyunca bağımsız olan Nogay Hanlığı, 1563 yılında Rus istilasına uğramış ve bu istila sonucu Nogay Hanlığı parçalanmıştır. Öyle ki tarihte Karakalpaklar olarak bilinen Türk Topluluğu bile Nogaylar’ın bir kolu olarak bilinmektedirler.
Kırım Bölgesi’nde kalan Nogaylar, Fatih’in Kırım’ı fethiyle Osmanlı egemenliğine girmiş ve Osmanlı için yüzyıllar boyunca yedek kuvvet olarak tutulan Kırım Ordusu’nun ana omurgasını oluşturmuşlardır.
Kırım’ın elden çıkması ve Ruslar’la Osmanlılar’ın 18.yy’dan itibaren sürekli savaşması sonucu Nogaylar kitlesel göç hareketlerine girişmişler ve bunlardan önemli bir kısmı 19.yy’da Anadolu’ya gelip yerleşmişlerdir. Özellikle 93 Harbi’nde Nogay göçü bir hayli artmış ve Türkiye’ye gelen Nogaylar, 2.Abdülhamid tarafından Konya, Eskişehir ve Afyon gibi bölgelere iskân edilmişlerdir.
Hâlen Rus nüfuzu altında ve yoğun olarak Kırım Bölgesi’nde yaşayan yaklaşık 1 milyon Nogay kandaşımız vardır. Dahası bu kandaşlarımız, Hazar Bozkırlarında, Kuzey Kafkasya’da, İdil-Ural Havzası’nda, Litvanya’da, Romanya’da, Bulgaristan’da ve Kazakistan’da dağınık olarak yaşamaktadırlar. Özetle, dünyada sandığımızdan çok daha fazla varız dostlar. Dünya olsa viran, yine de bitmez turan.
